Jako ze dzisiaj (w27 maja 2023 r.) sobota – proponujemy dłuższą lekturę. Tym razem prezentujemy fragment opracowania, wybranego przez nas (subiektywnie) z o wiele obszerniejszej pracy zbiorowej, z której będziecie mogli dowiedzieć się jak postrzegają i opisują zawód „nauczyciel” naukowcy akademiccy:

A P I S  T R E Ś C I

Anna Pogorzelska, Nauczyciel w warunkach zmian społecznych

– misja, służba czy zawód na rynku pracy

[…]

Społeczne role nauczycieli w warunkach zmienności społecznej

– misyjność, służba, zadaniowość czy…

[s. 67 – 76]

Zarysowane wyżej problemy życia środowisk społecznych, jak i indywidualnych losów, mają swoje przełożenie m.in., na systemy, za pomocą których państwo reguluje swoje funkcjonowanie. Chodzi o systemy polityczne, ekonomiczne, ochrony zdrowia, pomocy społecznej czy edukacyjne. Jak zauważa Joanna Szempruch, w kontekście dynamicznych zmian społecznych szkoła staje się miejscem nie tylko twórczego poszukiwania i samodzielnego konstruowania obrazu świata, ale staje się środowiskiem życia społecznego młodzieży przebiegającego według wzorów kulturowych wyznaczonych przez szkołę i jej społeczne otoczenie. Wokół niej tworzy się określony klimat społeczny związany z potrzebami i oczekiwaniami, hierarchią wartości i transmisją kulturową, komunikacją, reprodukcją ustalonego ładu społecznego. Coraz częściej postrzega się szkołę jako miejsce, w którym rozgrywa się większość relacji społecznych związanych z kulturą, rozpowszechnianiem wiedzy i informacji, aktywności sportowej czy miejscem, w którym świadczy się rozmaite usługi o charakterze edukacyjnym. Zwłaszcza w lokalnym wydaniu szkoła staje się płaszczyzną transgresji wiedzy teoretycznej, „lakmusową” przestrzenią społecznego kształcenia powszechnego, w której nadawany jest, przez rodzinę i szkołę, kształt osobowości społecznej młodych ludzi.

Każdy z nas „oddaje” społeczeństwu to, co od niego wziął w procesie wzrastania w to społeczeństwo w rodzinie, w szkole, wśród rówieśników (…) trzeba więc dobrze zdawać sobie sprawę z tego, co się wzięło. Lecz oryginalnego wkładu w dorobek społeczny możemy wnieść tylko tyle, ile możemy wypromieniować z własnej niepowtarzalnej indywidualności. Bez refleksji nad korzeniami tej indywidualności dla siebie nie zdefiniujemy i nie potrafimy sami określić.

[J. Szczepański, Korzeniami wrosłem w ziemię, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1984, s. 8.]

Uznając szkołę za czynnik socjalizujący Zbyszko Melosik stwierdza, że:

… rozwija zaangażowanie jednostki na rzecz wartości społecznych i na rzecz wypełniania ról społecznych; wyposaża ją również w techniczne kwalifikacje i społeczne umiejętności”, będąc tym samym środkiem „podtrzymywania” systemu kulturowego. Edukacja jest jednak także – w jej funkcji selekcyjnej – środkiem dostarczania odpowiedniego „materiału ludzkiego” dla struktury społecznej.

 [Z. Melosik, Funkcjonalno-strukturalna interpretacja edukacji, [w:] T. Gmerek (red.),

Edukacja i stratyfikacja społeczna, Wydawnictwo Wolumin, Poznań 1993, s. 83.]

W kontekście opisywanej wyżej zmienności społecznej, refleksji wymaga problem ról nauczycielskich, zwłaszcza społecznych. Pojęcie roli społecznej sformułował Robert Merton. Jego zdaniem, każdy człowiek funkcjonujący w określonym środowisku społecznym posiada przypisaną przez to środowisko, rolę społeczną wynikającą z organizacji danego społeczeństwa. Stąd też „ Rola społeczna zakłada zbiór norm i wartości związanych z określoną pozycją społeczną”. Rola społeczna jest zatem wyznaczana w momencie obecności w strukturze społecznej, niezależna od woli jednostki wkraczającej fizycznie w społeczność, spójna z innymi rolami społecznymi. W opinii Krzysztofa Rubachy42 pełniona rola społeczna generuje normatywne postrzeganie oczekiwane wobec osób wykonujących dane role. Należy mieć na uwadze, że współcześnie pełnienie jednej roli jest niemożliwe. Każdy człowiek przynależy jednocześnie do wielu społecznie zróżnicowanych kategorii, grup i struktur społecznych. Społeczną rolę nauczyciela można też przedstawić jako system normatywnych powiązań pomiędzy jednostką a częścią środowiska społecznego. Jak pisze Florian  Znaniecki, system ustala funkcję społeczną, czy zespół obowiązków, któremu jednostka musi sprostać, warunkuje jej jaźń społeczną, tj. obraz tego, czym winna być w oczach innych i dla siebie jako istota cielesna i psychiczna: ustanawia jej stan socjalny, czyli zespół praw, jaki ma jej przyznawać dany krąg społeczny oraz ustala jej funkcję społeczną. Rozpatrywanie roli społecznej, jak zauważa K. Rubacha, z perspektywy organizacji społecznej, kładzie nacisk na możliwe statusy, wokół których każdy człowiek wypełnia swoją rolę. Rodzi to oczekiwania dotyczące zachowań w stosunku do osób wykonujących dane role. Dla identyfikacji roli społecznej nauczyciela ważne jest rozróżnienie między jednostką a społeczeństwem. Rola indywidualna staje się wypadkową społecznych nakazów roli i subiektywnej interpretacji przepisu przez jednostkę. Kontynuując ten wątek można też, za Iwanem Illichem, stwierdzić, że „W strukturze systemu oświatowo-społecznego nauczanie stapia się z przydziałem ról społecznych”.

Prezentowane wyżej opinie dają podstawę, aby wysnuć wniosek, że na status społeczny roli nauczyciela wpływ może mieć pozycja w hierarchii społecznej nauczyciela, zespół normatywnych zobowiązań, subiektywna interpretacja przepisu roli przez nauczyciela oraz potrzeby i oczekiwania zewnętrznego środowiska. Fenomenem społecznej aktywności nauczyciela, jego relacji z uczniami i społecznymi grupami środowiskowymi, jego podmiotowej i przedmiotowej działalności zawrzeć można w idei przywództwa edukacyjnego, gdzie rola społeczna jest podstawą aksjologiczną, warunkiem innowacji kulturowej i pedeutologiczną afirmacją autorytetu. Henryka Kwiatkowska46 patrząc na nauczyciela z perspektywy podmiotowego sposobu bycia w świecie, wskazuje na trzy sposoby jego zawodowego funkcjonowania. Pierwszy z nich to bycie w roli, gdzie wykonanie przepisu roli jest tożsame ze spełnieniem nauczycielskich zobowiązań zawodowych.

Drugi sposób funkcjonowania w zawodzie to bycie autonomicznym podmiotem. Bycie sobą i bycie nauczycielem nie kolidują ze sobą. Trzeci sposób to bycie bezrefleksyjnym. Cechą tego sposobu bycia jest powierzchowność w odbiorze rzeczywistości pedagogicznej, przy braku pogłębionej interpretacji i rozumienia faktów. Autorka analizuje role nauczycielskie przez pryzmat tożsamościowy. Wskazuje na tożsamość anomijną, która w działaniu pedagogicznym występuje wówczas, gdy nauczyciel w pracy koncentruje się głównie na własnym interesie. Kolejna sprawa to tożsamość roli, która w pracy nauczyciela przejawia się dążeniem do zadośćuczynienia w spełnianiu wszelkich zobowiązań przepisu roli. Dalej chodzi o tożsamość autonomicznego „Ja”, która zaznacza potrzebę i zdolność do działań we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Tożsamość ta zakłada uczestnictwo w definiowaniu sytuacji i warunków działania, wywierania wpływu na uregulowania normatywne. Nauczyciel o tej tożsamości nie poddaje się biernie konwencji, dąży do wywierania wpływu na bieg zdarzeń.

Rekapitulując wybrane stanowiska teoretyczne, jak i doświadczenia pragmatyki edukacyjno-społecznej można sformułować kilka, najbardziej charakterystycznych ról społecznych nauczycieli. Analizując je nietrudno odnieść wrażenie, że nawiązują one do wartości maksymalnych i zapewne w pragmatyce oświatowej trudno osiągalnych.

Ale jak inaczej formułować je skoro wokół rzeczywistość stawia przed ludźmi ogromne wyzwania i karze być nastawionym na sukces. Zaproponowany katalog ról społecznych nauczycieli jak i jego konfiguracja jest kwestią otwartą. Jego zawartość może być zmienna w zależności od tego, jak będzie zmieniało się środowisko społeczne nauczyciela oraz jak będzie reagował na te zmiany. Nie ulega wątpliwości, że czynniki środowiskowe, takie jak poziom społecznego wewnętrznego zorganizowania, aspiracje, potrzeby, oczekiwania, a także Mpoziom ekonomicznego rozwoju czy nawet usytuowanie geograficzne znacząco oddziaływać może na zachowania i postawy nauczycieli. Nie ulega wątpliwości również, że stymulujące otoczenie wpływa na pozytywną motywację i pobudza do działania. Środowisko takie otwiera nauczycielom możliwość autonomii w działaniu i myśleniu, postępowania zgodne z własnym i uniwersalnym systemem wartości, a także uświadamia, że przyszłość ich uczniów zależy w dużej mierze od nich samych. Sprzyja to nastawieniu misyjnemu nauczycieli do pracy w szkole i poza nią. Natomiast środowisko apatyczne, bez dążeń i oczekiwań, życiowo zorientowane na filozofię „tu i teraz”, dezawuować może każdą aktywność, nauczycieli również. W takich okolicznościach nauczyciele ograniczają się najczęściej tylko do spełniania podstawowych obowiązków, a w ich świadomości kreuje się myśl, że przyszłość uczniów leży poza ich mocą i kontrolą. Umacnia to służbową formułę, która w pracy nauczyciela przejawia się dążeniem do zadośćuczynienia w spełnianiu wszelkich zobowiązań przepisu roli. Dalej chodzi o tożsamość autonomicznego „Ja”, która zaznacza potrzebę i zdolność do działań we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Tożsamość ta zakłada uczestnictwo w definiowaniu sytuacji i warunków działania, wywierania wpływu na uregulowania normatywne. Nauczyciel o tej tożsamości nie poddaje się biernie konwencji, dąży do wywierania wpływu na bieg zdarzeń.

Rekapitulując wybrane stanowiska teoretyczne, jak i doświadczenia pragmatyki edukacyjno-społecznej można sformułować kilka, najbardziej charakterystycznych ról społecznych nauczycieli. Analizując je nietrudno odnieść wrażenie, że nawiązują one do wartości maksymalnych i zapewne w pragmatyce oświatowej trudno osiągalnych. Ale jak inaczej formułować je skoro wokół rzeczywistość stawia przed ludźmi ogromne wyzwania i karze być nastawionym na sukces.

Zaproponowany katalog ról społecznych nauczycieli jak i jego konfiguracja jest kwestią otwartą. Jego zawartość może być zmienna w zależności od tego, jak będzie zmieniało się środowisko społeczne nauczyciela oraz jak będzie reagował na te zmiany. Nie ulega wątpliwości, że czynniki środowiskowe, takie jak poziom społecznego wewnętrznego zorganizowania, aspiracje, potrzeby, oczekiwania, a także poziom ekonomicznego rozwoju czy nawet usytuowanie geograficzne znacząco oddziaływać może na zachowania i postawy nauczycieli. Nie ulega wątpliwości również, że stymulujące otoczenie wpływa na pozytywną motywację i pobudza do działania. Środowisko takie otwiera nauczycielom możliwość autonomii w działaniu i myśleniu, postępowania zgodne z własnym i uniwersalnym systemem wartości, a także uświadamia, że przyszłość ich uczniów zależy w dużej mierze od nich samych. Sprzyja to nastawieniu misyjnemu nauczycieli do pracy w szkole i poza nią. Natomiast środowisko apatyczne, bez dążeń i oczekiwań, życiowo zorientowane na filozofię „tu i teraz”, dezawuować może każdą aktywność, nauczycieli również. W takich okolicznościach nauczyciele ograniczają się najczęściej tylko do spełniania podstawowych obowiązków, a w ich świadomości kreuje się myśl, że przyszłość uczniów leży poza ich mocą i kontrolą. Umacnia to służbową formułę

Rekapitulując wybrane stanowiska teoretyczne, jak i doświadczenia pragmatyki edukacyjno-społecznej można sformułować kilka, najbardziej charakterystycznych ról społecznych nauczycieli. Analizując je nietrudno odnieść wrażenie, że nawiązują one do wartości maksymalnych i zapewne w pragmatyce oświatowej trudno osiągalnych. Ale jak inaczej formułować je skoro wokół rzeczywistość stawia przed ludźmi ogromne wyzwania i karze być nastawionym na sukces.

Zaproponowany katalog ról społecznych nauczycieli jak i jego konfiguracja jest kwestią otwartą. Jego zawartość może być zmienna w zależności od tego, jak będzie zmieniało się środowisko społeczne nauczyciela oraz jak będzie reagował na te zmiany. Nie ulega wątpliwości, że czynniki środowiskowe, takie jak poziom społecznego wewnętrznego zorganizowania, aspiracje, potrzeby, oczekiwania, a także poziom ekonomicznego rozwoju czy nawet usytuowanie geograficzne znacząco oddziaływać może na zachowania i postawy nauczycieli. Nie ulega wątpliwości również, że stymulujące otoczenie wpływa na pozytywną motywację i pobudza do działania. Środowisko takie otwiera nauczycielom możliwość autonomii w działaniu i myśleniu, postępowania zgodne z własnym i uniwersalnym systemem wartości, a także uświadamia, że przyszłość ich uczniów zależy w dużej mierze od nich samych. Sprzyja to nastawieniu misyjnemu nauczycieli do pracy w szkole i poza nią. Natomiast środowisko apatyczne, bez dążeń i oczekiwań, życiowo zorientowane na filozofię „tu i teraz”, dezawuować może każdą aktywność, nauczycieli również. W takich okolicznościach nauczyciele ograniczają się najczęściej tylko do spełniania podstawowych obowiązków, a w ich świadomości kreuje się myśl, że przyszłość uczniów leży poza ich mocą i kontrolą. Umacnia to służbową formułę nauczycielskiego zaangażowania, a więc postępowania zgodnego z regułami narzuconymi z góry lub zadaniową formułę, czyli poruszanie się tylko w obrębie wykonywania zadań koniecznych, zleconych przez przełożonego.

Jakość realizowanych społecznych ról uwiarygodniać powinna osoba nauczyciela. Ale tak, jak dzieje się to w innych zawodach, również i w tym zawodzie są osoby oddane swojej pracy, ale również i takie, które trafiły do zawodu np. w wyniku negatywnej selekcji. Przyczynił się do tego zapewne boom edukacyjny w szkolnictwie wyższym, w tym również na studiach pedagogicznych. Temat ten porusza, m.in. Teresa Hejnicka-Bezwińska pisząc:

Jeżeli uwzględnimy jeszcze, że w Polsce nie ma certyfikatów ani egzaminów państwowych, dopuszczających do zawodu nauczyciela, to musimy uznać, że każdego roku mury różnych uczelni opuszcza ogromna liczba absolwentów legitymujących się formalnymi kwalifikacjami, uprawniającymi do zatrudnienia w instytucjach systemu oświatowego.

[T. Hejnicka-Bezwińska, Praktyka edukacyjna w warunkach zmiany kulturowej, PWN, Warszawa 2015, s. 405]

Pytania o jakość kształcenia są otwarte. Niepokój w tym zakresie wyrażał, m.in. Bogusław Śliwerski, który uważa, że w dalszym ciągu aktualne są kwestie związane z podnoszeniem jakości pracy dydaktycznej przez samych nauczycieli, zwiększenia refleksji nad własnym działaniem, ustawiczne samokształcenie oraz przyczynianie się do zmiany kultury pracy szkoły.

Zagadnienia ról nauczycielskich czy przypisywanych formuł jego pracy nie można jednoznacznie określać i nadać im charakter przypisu roli czy formuły pracy. Problemu tego nie rozstrzyga ani teoria pedeutologiczna ani pragmatyka edukacyjna. Zbyt wiele jest wyznaczników i układów odniesienia, by zamknąć pracę nauczyciela w jednej „czystej” formule czy przypisać mu ściśle określoną rolę. W społecznej roli nauczyciela wpisany jest bowiem problem edukacji społecznej, wychowawczego oddziaływania na różnego rodzaju środowiska, propagowania i egzekwowania spektrum kulturowego akceptowanego przez osoby dorosłe i młode pokolenie. Interesującym nawiązaniem do omawianego problemu jest społeczna idea steinerowskiej edukacji, w której

…nie należy pytać: co człowiek musi wiedzieć i umieć dla istniejącego porządku społecznego, lecz, do czego człowiek jest uzdolniony i co w nim można rozwiązać? Wtedy stanie się możliwe, aby dorastające pokolenia dostarczały społeczeństwu nowych sił. Wtedy, w takim porządku społecznym ciągle żyć będzie to, co uczynią z niego wkraczający do niego w pełni rozwinięci ludzie; natomiast nigdy z dora-
stającym pokoleniem nie czyni się tego, co chce z niego uczynić istniejący porządek społeczny.

[J. Prokopiuk, Pedagogika Rudolfa Steinera, [w:] J. Prokopiuk (red.), Labirynt herezji,

Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 1999, s. 170.]

Zakończenie

Problematyka ról społecznych nauczycieli jest na tyle obecnie znaczącym problemem, iż wymaga wnikliwej analizy i to nie tylko na poziomie zbiorowym, ale chyba przede wszystkim biograficznym. Pragmatyka oświatowa wskazuje bowiem na to, że jest to grupa zawodowa wewnętrznie bardzo zróżnicowana. Przykładem tego są m.in. bardzo odmienne postawy i zachowania nauczycieli wobec strajku – od aktywnego uczestnictwa poprzez bierność, aż do zdecydowanie krytycznego nastawienia i działania antystrajkowego. Dobrym sposobem zgłębienia tej problematyki może być analiza indywidualnych losów nauczycieli, ich prerogatyw, sposobu myślenia na temat osobistych ról oraz sposobów ich kreowania. […]

Cała praca  „Nauczyciel we współczesnej rzeczywistości edukacyjnej”    –  TUTAJ