Dzięki portalowi EDUNEWS.PL trafiliśmy na opublikowany przed kilkoma tygodniami przez think tank Open Eyes Economy „RAPORT EDUKACJA – Między pandemią COVID-19 a edukacją przyszłości”. Zawiera on szerokie spojrzenie na polską oświatę w perspektywie kryzysu wywołanego pandemią COVID-19 oraz proponuje szereg rozwiązań, które mogą być pomocą w usprawnić i dopasować ją do nadchodzących wyzwań i zmian wynikających z potrzeb rynku pracy przyszłości.

Odsyłając do jego lektury – proponujemy na początek jego dwa fragmenty: pierwszy – informujący o jego przesłaniu i celach, jakie przyświecały jego autorom* oraz drugi – końcowy, zawierający najważniejsze rekomendacje:

[…] Przesłanie Raportu wynika z przekonania, że pandemia uwypukliła mankamenty i słabości systemu edukacji, a reagowanie w trybie doraźnym może je – w sposób zamierzony lub nie – utrwalić. Sytuacja nad-zwyczajna powoduje zazwyczaj dwie przeciwstawne reakcje. Jedni dążą do przywrócenia i utrzymania istniejącego wcześniej status quo. Tak właśnie zachowuje się teraz – na początku nowego roku szkolnego i akademickiego – władza oświatowa. Inni natomiast dostrzegają konieczność wprowadzenia zasadniczych zmian i traktują działania wymuszone epidemią jako ich początek. Stawiamy tezę, że właściwy i niezbędny jest ten drugi rodzaj reakcji. Tylko wyciągając wnioski z kryzysu, możemy przebudować szeroko rozumiany system edukacji tak, by był zdolny do elastycznego reagowania na przyszłe nadzwyczajne sytuacje i nieznane okoliczności, których z pewnością należy się spodziewać. I tylko w ten tylko sposób możliwe staje się, choćby częściowe, wyeliminowanie mankamentów systemu i konstruktywne wykorzystanie dobrych praktyk, które pojawiły się w czasie pandemii.

W Raporcie akcent położony jest nie tylko na to, co pilne. Zależy nam przede wszystkim na wywołaniu głębszej refleksji i dyskusji. Nie możemy pozwolić, aby te trudne doświadczenia i czas poświęcony na zmaganie się z problemami zostały zaprzepaszczone, lecz powinniśmy możliwie najlepiej je spożytkować. Dlatego, układając treść Raportu, staraliśmy się, aby ukazywała ona problemy w trzech perspektywach: „dzisiaj” – co najpilniejsze, „jutro” – co przygotować i wprowadzić wkrótce, a także „pojutrze” – w jakim kierunku podążyć, jak trwale zmienić system edukacji w Polsce. Ponieważ te trzy orientacje wzajemnie się uzupełniają i są od siebie zależne, chcielibyśmy opisać system kształcenia i wychowania jako spójną koncepcję i podstawę, z której powinny wynikać działania zmieniające zarówno system oświaty, jak i szkolnictwa wyższego.

Raport ten przeznaczony jest przede wszystkim do użytku dwóch ministerstw zajmujących się edukacją: Ministerstwa Edukacji oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. To od ministrów, a następnie wiceministrów i dyrektorów departamentów oczekujemy, że zainicjują niezwykle potrzebną, szeroko zakrojoną debatę, zapraszając pozarządowe, instytucje edukacyjne, nauczycieli, rodziców, studentów, uczniów i przedstawicieli biznesu). Odbiorcami raportu mogą być także samorządy lokalne, które obecnie w znacznym stopniu finansują oświatę ze środków własnych i odpowiadają za jej organizację.

Dlaczego to takie ważne? Jeśli edukacja ma odpowiadać całkiem nowym (i nie do końca rozpoznanym) potrzebom, które wiążą się z przyspieszającym rozwojem technologicznym, procesami globalizacji, zmianami w kulturze i funkcjonowaniu społeczeństw, to należy we współpracy z różnymi podmiotami stworzyć całościową strategię jej rozwoju uzupełnioną o odpowiednie programy szczegółowe. Same szkoły, nawet współpracując z uniwersytetami, nie stworzą takiej strategii w czasach, w których wiele treści (informacji) szybko się dezaktualizuje, a znaczenia nabierają raczej kompetencje niż informacje. Ważne są: zdolność do przekształcania informacji w wiedzę naukową oraz umiejętność zastosowania takiej wiedzy do rozwiązywania problemów i stawiania następnych pytań. Ta perspektywa rozwoju edukacji w modelu wide-life-learning wymaga zaangażowania potencjałów przynależnych rozmaitym instytucjom, organizacjom i społecznościom. Edukacja powinna być jednym z priorytetów o charakterze strategicznym, rodzi się więc potrzeba włączenia do dyskusji i działań wszystkich zainteresowanych. […]

X           X           X

Najważniejsze rekomendacje (dziś, jutro, pojutrze)

I.Zmiany systemowe – rozpoczęcie debaty o kierunkach rozwoju edukacji w Polsce:

1.System musi zostać uelastyczniony i zdecentralizowany, z zapewnieniem adekwatnego finansowania, łatwo dostępnych i dobrze zorganizowanych centralnych zasobów edukacyjnych oraz dobrego przepływu informacji, pozwalającego w czasie rzeczywistym dostrzegać pojawiające się problemy.

2.Edukacja musi zostać przeorientowana na dzieci (uczniów, studentów), ich potrzeby i rozwój, a nie wyłącznie na osiągnięcie pożądanego poziomu wiedzy (niezależnie od tego, w jaki sposób została przyswojona, na ile jest trwała i aktywna). W proces muszą zostać włączeni rodzice, a sama szkoła musi funkcjonować jako ważna dla lokalnej społeczności instytucja. Szkoła powinna być żywym środowiskiem społecznym, wspierającym rozwój i odkrywanie własnych zainteresowań. Nie może być rozliczana jedynie z wyników testów, przeciążona oczekiwaniami, wymogami biurokratycznymi i na wielu płaszczyznach pozostawiona sama sobie.

3.Warto przemyśleć kształcenie (i dokształcanie) nauczycieli. Dzisiaj często nie mają oni przygotowania psychologicznego w zakresie kompetencji społecznych (np. przewodzenie grupie, zarządzanie grupą, radzenie sobie ze stresem) ani w zakresie kompetencji cyfrowych. Zasoby i narzędzia cyfrowe odciążają nauczycieli w pełnieniu roli przekaźnika informacji i umożliwiają przejście do roli mentora i organizatora pracy grupy. Oznacza to kształcenie relacyjne. Trzeba też zrewidować podstawy programowe oraz całą konstrukcję programu jako kolekcji osobnych przedmiotów.

4.Szkoła musi zostać dofinansowana i doposażona, aby zapewnić warsztat pracy nauczycielom i równy dostęp do narzędzi uczniom.

II.Bez względu na to, jak będzie przebiegała pandemia, konieczne jest zaniechanie konstruowania rozwiązań tymczasowych. Niezbędne jest stworzenie dobrego planu działania. Oto nasze podstawowe propozycje działań i zmian:

1.Stworzenie strategii priorytetowych potrzeb kraju. Strategia taka powinna powstać w ramach umowy społecznej, a nie być dokumentem wykreowanym przez administrację publiczną. Powinna na poziomie krajowym wynikać z analizy informacji zawartych w Lokalnych Strategiach Oświatowych. Te zaś muszą być dopasowane do konkretnych warunków regionu. Początkiem prac nad strategią krajową i jej wariantami lokalnymi powinno być zidentyfikowanie obszarów wymagających wsparcia oraz rozpoznanie zasobów (w tym także kapitału relacyjnego) na poziomie lokalnym i ponadlokalnym.

2.Równoczesne określenie przez rząd (MEN) warunków otwarcia szkół i wytycznych związanych z dwoma rodzajami ich działalności: organizacyjnej (w tym dotyczącej zabezpieczenia bezpieczeństwa sanitarnego) oraz dydaktycznej. Szkoły muszą otrzymać wytyczne o zasadach funkcjonowania dla najbliższych 18–24 miesięcy, czyli okresu możliwego utrzymywania się stanu zagrożenia epidemicznego. Częścią koncepcji muszą być procedury na wypadek nawrotu epidemii i konieczności ponownego ograniczenia działalności lub zamknięcia szkół.

3.Dostosowanie podstawy programowej do współczesnych wyzwań i potrzeb społeczno-gospodarczych. Należy zacząć od postawienia pytania o to, co jest w niej naprawdę kluczowe i jak można włączać rodziców w jej realizację w sposób twórczy, wykorzystując ich wiedzę oraz doświadczenie.

4.Likwidacja zbędnej biurokracji i większe zaufanie władz administracyjnych i szkolnych wobec kompetencji nauczycieli.

5.Wykorzystanie potencjału uczelni dla doskonalenia kadry i kształcenia, czyli wykorzystanie synergii pomiędzy systemem edukacji a szkołami wyższymi.

6.Stworzenie lub uzupełnienie przez samorządy terytorialne, organizacje samopomocowe czy społeczności rodziców (np. rady rodziców) sieci społecznych, ułatwiających nauczycielom, rodzicom i uczniom funkcjonowanie w nowych warunkach. Częścią takiej struktury mogłyby być instytucje kultury.

7.Zmiana sposobu kształcenia zawodowego nauczycieli:• zwiększenie rangi praktyk w szkołach i ich wymiaru w programie studiów na kierunkach nauczycielskich;

•zapewnienie warunków do odbycia efektywnych praktyk poprzez odpowiedni dobór opiekunów ze strony uczelni, nauczycieli – szkolnych opiekunów praktyk, a także miejsc ich realizacji;

•określenie wymogów formalnych pozwalających na zapewnienie jakości praktyk;• stworzenie mechanizmów finansowych umożliwiających pozyskanie szkół i nauczycieli, zapewniających najwyższe standardy w realizacji praktyk;

•stworzenie ogólnopolskiej sieci szkół ćwiczeń – przynajmniej jednej w każdym województwie – prowadzonych we współpracy ze szkołami wyższymi. Wymagałoby to uruchomienia wydatkowania dodatkowych środków na przygotowanie nauczycieli, wyposażenie bazy szkolnej, wynagradzanie opiekunów praktyk. Szkoły ćwiczeń mogłyby też stać się miejscem praktycznych szkoleń dla nauczycieli, realizowanych we współpracy z placówkami doskonalenia zawodowego.

III.Pilne modyfikacje:

1.Do zadań władz centralnych należy dostosowanie przepisów, by nauczy-ciele mogli legalnie zmodyfikować program adekwatnie do okoliczności. Trzeba uwolnić ich od lęku przed rozliczaniem za niezrealizowanie podstawy.

2.Należy wprowadzić zajęcia wyrównawcze rekompensujące ograniczenia czasu pandemii. Zajęcia powinny mieć charakter zarówno powszechny (w odniesieniu do podstawy programowej i programów nauczania), jak i profilowany dla grup wykluczonych przed i w trakcie epidemii: cyfrowo i kompetencyjnie (obozy wyrównawcze, praca indywidualna z uczącymi się, szkolenia dla nauczycieli i wykładowców itp.).

3.Niezbędne jest wsparcie nauczycieli i wykładowców w rozwijaniu kompetencji cyfrowych. Nauczyciele powinni mieć stały dostęp do profesjonalnej pomocy – tak dotyczącej podnoszenia ich umiejętności korzystania z nowoczesnej technologii, jak i psychologicznej.

4.Konieczne jest wyposażenia szkół w sprzęt i oprogramowanie (potrzebne wsparcie samorządów przez państwo w tym wymiarze).

5.Potrzeba zmiany systemu wynagradzania nauczycieli i wprowadzenie klarownych kryteriów przyznawania dodatków motywacyjnych promujących innowacyjnych, zaangażowanych nauczycieli. Nauczyciele powinni być wynagradzani zależnie od wykonywanych zadań, które obejmują lekcje i inne zajęcia z uczniami.

6.Rozwinięcie i upowszechnienie zdalnych (cyfrowych) narzędzi pomiaru efektów uczenia się.

7.Umożliwienie szkołom pozyskiwania informacji na temat sytuacji dzieci: czy z dzieckiem w domu stale przebywają rodzice albo inne osoby, czy i jakim sprzętem dziecko dysponuje. Warto zebrać informacje o trudnościach i problemach rodziców oraz dzieci. Niezbędne jest wypracowanie indywidualnych rozwiązań dla potrzebujących rodzin. Zajęcia szkolne realizowane przez Internet powinny wzmacniać samodzielność uczniów. Rolą rodziców nie jest bezpośrednie pomaganie dzieciom w ich pracach szkolnych, lecz raczej pomaganie nauczycielom w utrzymaniu pozytywnej motywacji dzieci.

Lekcja braku odporności

Pandemia COVID-19 boleśnie ukazała, w jak wielu ważnych dziedzinach życia zbiorowego jesteśmy mało odporni i nieprzygotowani na nieprzewidziane wydarzenia. Dotyczy to także edukacji. Podejmując różne potrzeb-ne działania krótko- i długofalowe, nie powinniśmy pominąć dążenia do zapewnienia odporności na sytuacje nadzwyczajne.

Pierwszym filarem wzmacniania odporności systemu edukacji jest świadomość wzrastającej niepewności, ograniczenia przewidywalności oraz ciągłych zmian. Pierwsza lekcja pandemii dla edukacji to zatem konieczność nastawienia się na zmiany, których w wielu miejscach zabrakło.

Druga kwestia to posiadanie odpowiednich zasobów różnego rodzaju: dostępu do nowoczesnej technologii, materiałów, filmów instruktażowych, odpowiedniej liczby ekspertów, z pomocy których można skorzystać. Sytuacja pandemii ujawniła znaczące nierówności w posiadaniu i dostępie do takich zasobów.

Kolejny – trzeci – filar to elastyczność, czyli możliwość ewoluowania instytucji, zmiana ich funkcji, adaptacja do zmieniających się wymagań oraz szybkie znajdowanie zastosowania alternatywnych sposobów działania. Okazało się, że część aktorów systemu edukacji taką zdolność posiada. Powstały innowacyjne pomysły edukacyjne – stworzono platformy z materiałami edukacyjnymi do pracy w domu (www.lekcjewsieci.pl) czy projekt „Zaproś mnie na swoją lekcję”, dzięki któremu wiele lekcji online prowadzili naukowcy, dziennikarze lub po prostu nauczyciele z całej Polski, którzy, goszczący na wirtualnych lekcjach różnych szkół, dzielili się na przykład swoimi pasjami. Powstawały też projekty hybrydo-we – uwzględniające wykluczenie cyfrowe uczniów – budowane na mini projektach i rozwijaniu kompetencji w oparciu o podstawę programową w domowych warunkach. Powstały rozmaite rozwiązania i pomysły wdrażania nowych metod nauczania i uczenia się. Nastąpiło przewartościowanie dotychczasowych pewników (np. w kwestii doniosłości podstawy programowej, sposobów sprawdzania wiedzy czy, ogólnie, hierarchii wartości w dydaktyce).

Wreszcie czwarty i najważniejszy, przynajmniej z socjologicznej perspektywy, filar odporności, to zdolność do włączania i daleko idącego integrowania wszystkich podmiotów uczestniczących w procesach dydaktycznych. Ważna jest w tym kontekście zdolność budowania wspólnoty celów, wykorzystywania wiedzy, kompetencji grup i jednostek. Konieczne jest kreowanie skutecznych sieci społecznych, służących do przekazywania i odbierania informacji, wymiany doświadczeń, ale także tworzenia systemów wzajemnego wsparcia.

Plik pdf z pełną wersją „RAPORT EDUKACJA – Między pandemią COVID-19 a edukacją przyszłości” – TUTAJ

*Raport Edukacja opracowali:

• prof. dr hab. Przemysław Czapliński – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
• Krystyna Dynowska-Chmielewska – Małopolskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli
• prof. IFiS dr hab. Michał Federowicz – Instytut Filozofii i Socjologii PAN
• prof. dr hab. Anna Giza-Poleszczuk – Uniwersytet Warszawski
• Oktawia Gorzeńska – Projekt Społeczny Nauczycieli – lekcjewsieci.pl
• prof. dr hab. Anna Karwińska – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
• prof. dr hab. Robert Traba – Instytut Studiów Politycznych PAN
• Jerzy Wiśniewski – Center for Social and Economic Research
• dr Michał Zwierżdżyński – Akademia Górniczo-Hutnicza

Zespół ekspertów został powołany przez prof. dr hab. Jerzego Hausnera – Przewodniczącego Rady Programowej Open Eyes Economy Summit.