Dzisiaj zapraszamy do lektury obszernych fragmentów opracowania, jakie znaleźliśmy na dawno nieodwiedzanej stronie Instytutu Badań Edukacyjnych. To tam, pod zakładką Publikacje, gdzie zamieszczono e-wersję najnowszego numeru „Kwartalnika Edukacja”, zainteresował nas tekst autorstwa  dr Beaty Rola – adiunkta w Katedrze Pedagogiki Małego Dziecka Instytutu Wspomagania Rozwoju Człowieka i Edukacji Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie.. Oto kilka fragmentów tego tekstu i link do jego pełnej wersji:

Edukacja dla wszystkich – kompetencje absolwentów szkół i metody pracy nauczycieli

[…]

2.Nauczyciel jako animator i kreator uczniowskich kompetencji

Relacja nauczyciel – uczeń jest tak mocno wpleciona w namysł nad tym, czym jest wychowanie i nauczanie, że nie jest możliwe wyobrażenie sobie edukacji bez tego aspektu. W zawodzie nauczycielskim, jak w żadnym w tej mierze, z trudem można odróżnić to, co indywidualne, co zaświadcza o nauczycielu jako człowieku, od tego, co zawodowe, a co wskazuje na nauczyciela jako przedstawiciela profesji (Kwiatkowski, 2005). Istnieje wiele odniesień i klasyfikacji nauczycielskich umiejętności. Poczynając od kompetencji bazowych (określających poziom intelektualny, moralny, społeczny i etyczny nauczyciela), poprzez kompetencje konieczne (umiejętności interpersonalne i wiedza merytoryczna w tym także umiejętności informatyczne), kończąc na kompetencjach pożądanych (zaangażowanie społeczne, umiejętności wynikające z indywidualnych pasji czy zainteresowań) (Gajdzica, 2008). Możemy również uwypuklić psychologiczny kontekst kompetencji, odnosząc się do poznawczych, emocjonalnych, społecznych umiejętności oraz zachowań, które przyczyniają się do właściwego przystosowania jednostki do środowiska społecznego (Kowalik, 2002). Tak rozumiane kompetencje utożsamiane są również z efektywnością działań, na którą składa się umiejętność realizacji celów oraz określone predyspozycje jednostki (Gaś, 1995). To, co stanowi szczególny warunek Edukacji dla wszystkich, wiąże się z koniecznością skutecznego współdziałania w grupie i radzeniem sobie z problemami w wielowymiarowej rzeczywistości.

Dlatego spośród wielu przywołanych umiejętności, które mogą modelować zachowania absolwenta szkoły przyszłości, warto wyeksponować zaangażowanie. Motorem zaangażowania jest bowiem działanie społeczne, a jego wyznacznikami są empatia, umiejętność rozwiązywania problemów społecznych i sposoby spostrzegania społecznej rzeczywistości (Gajdzica, 2007). Ponadto uruchomienie procesu zaangażowania wymaga zaprzestania porównań i porzucenia kryteriów oceny wyników. Wiąże się z wyłączeniem kontroli i nieprzewidywalnością charakterystyczną dla zaangażowanej pracy twórczej. Powyższa postawa pozwala na rozpoczęcie jakiegoś pomysłu i zgodę na to, aby po jakimś czasie znaleźć się w miejscu, o którym poprzednio się nawet nie śniło (Lewicka, 1993). Zaangażowanie daje zatem szanse na wytwarzanie nowych rozwiązań wynikających jedy[1]nie z działania, nie zaś z wizji ostatecznego celu. Modelowanie tego typu zachowań przez nauczycieli jest niezwykle cenne dla niekontrolowanych działań poznawczych wśród uczniów, ich otwartości oraz zaciekawienia problemem. Uczestnicy tego procesu uczą się wykorzystywać emocje, podtrzymywać zainteresowanie, poszukiwać nowych informacji czy w końcu nabierać odwagi twórczej. Ta szczególna umiejętność nauczycieli wiąże się z ich poziomem samooceny. Niska samoocena włącza mechanizmy kontrolne i prowokuje działania testujące. Natomiast umiejętność dostrzegania i akceptowania różnych niuansów danej sytuacji, a także akceptowanie i dostosowanie się do okoliczności, to warunek zaufania do siebie i do dziecka. Jeśli nauczyciel jest elastyczny, to nie uważa, że istnieje tylko jeden sposób działania czy reagowania, nie odrzuca sprzecznych sygnałów i róż[1]nych form komunikowania potrzeb. Tak manifestująca się pozytywna samoocena stanowi przykład dla mało stabilnego emocjonalnie ucznia i stwarza mu okazję do sprawdzenia się w sytuacjach nieznanych, zmiennych, wypełnionych emocjami zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi.[…]

3.Autonomia i podmiotowość jako nowa jakość Edukacji dla wszystkich

Poszerzanie warunków swobody, autonomii, sprawstwa i poczucia podmiotowości w sposób oczywisty służy realizacji celów Edukacji dla wszystkich. Podstawowym wyznacznikiem doświadczania różnorodności jest bowiem działanie, wymiana, interakcja, ilość dokonywanych wyborów oraz jakość relacji z rówieśnikami oraz dorosłymi. Wśród czynników środowiskowych wpływających na poczucie autonomii i podmiotowości wymienia się te, które zależą od postępowania edukacyjnego nauczycieli. Akcentuje się między innymi: akceptację wychowanka, autentyzm i rozumienie empatyczne (Wag[1]ner, 2000). Inni wskazują na znaczenie partnerskiej reakcji między uczniem a nauczycielem. Upodmiotowienie ucznia w tego typu relacji wyraża się zauważeniem i uaktywnieniem jego mocnych stron oraz nawiązaniem autentycznego kontaktu, który pozwala uczniowi dostrzec własną wartość (Kosakowski, 2003).

Badania prowadzone przez Beatę Antoszewską i Katarzynę Ćwirynkało wskazują, iż nauczyciele rozumieją i popierają ideę podmiotowości, ale nie stwarzają warunków do jej realizacji. Wyniki wskazują na liczne ograniczanie wpływu uczniów na tok lekcji (Antoszewska i Ćwirynkało, 2006). Może to wynikać z braku psychologicznego przygotowania i świadomości nauczycieli dotyczącej tego, jakie znaczenie mają owe czynniki dla jakości życia ich podopiecznych lub też wiązać się ze skostniałym systemem nauczania. Obecnie, gdy uczeń przekracza progi szkoły, wkracza do instytucji, która jest specjalnie przygotowana, aby sterować zachowaniami, a  nie wzmacniać jego autonomię. Ćwiczenia, odpowiedzi, umiejętności i zachowania powinny być wykonane w określony sposób, głównie tak, aby zyskały właściwą ocenę nauczycieli. Nadal zbyt często wielu uczniom, którzy ośmielili się wykazać oznaki samorealizacji indywidualnego rozwoju, szybko przypomina się, gdzie jest ich miejsce. Karze się ich dezaprobatą i klasyfikuje jako uczniów problemowych. W ten sposób uczy się dzieci, że jeśli tylko będą zachowywać się zgodnie z  narzuconymi wymaganiami, to odniosą sukces. Takie myślenie oddala dziecko od refleksji na swój temat, rozumienia własnych emocji i radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Umacnianie powyższego przekonania jest szczególnie destrukcyjne dla poczucia autonomii i odpowiedzialności.

Dlatego w Edukacji dla wszystkich potrzeba przemyślanych strategii wychowawczych, które będą ograniczać niesamodzielne myślenie i patrzenie na samego siebie przez pryzmat cudzych oczekiwań. Bagatelizowanie samodzielności dziecka opartej na jego zróżnicowanych cechach jest wychowaniem niepełnym i powierzchownym, a nawet zwodniczym. Nie sposób charakteryzować tego procesu bez odwołania się do wychowania opierającego się na wartościach, głównie tych uniwersalnych i ponadczasowych, które nawiązują do wartości człowieka jako osoby. Mimo iż wartości w edukacji są obecne zarówno w podstawie programowej, jak i programach wychowawczych klasy czy programach wychowawczo-profilaktycznych szkoły, to nadal odniesienia do niezależności, autonomii i podmiotowość nie stanowią częstej praktyki pedagogicznej. W kontekście Edukacji dla wszystkich na szczególną uwagę zasługuje odwaga. Składowymi tej wartości są autentyczność, entuzjazm, wytrwałość i męstwo, rozumiane jako umiejętności przeciwstawiania się. Uczeń, który doświadcza powyższych stanów emocjonalnych potrafi odważnie budować bliskie kontakty interpersonalne i relacje bliskości z wieloma osobami. Nie boi się mówić o własnych potrzebach w sytuacjach ekspozycji społecznej oraz realizować własnych celów nawet za cenę bycia autsajderem. Jest refleksyjny i krytyczny wobec ogólnie przyjętych opinii. Dzięki temu systematycznie zdobywa umiejętności interpretowania rzeczywistości i przetwarzania jej. Uczy się konsekwencji bycia sobą lub przejmowania zachowań obserwowanych wśród członków interakcji. Dochodzi przy tym do skomplikowanej gry między konformizmem a indywidualizmem. Ten układ sił i zależności, mimo iż w wielu przypadkach nacechowany negatywnymi emocjami, pozwala uporządkować uczniowi relacje ze środowiskiem. Odwaga rozumiana jako działanie w interakcji może zatem stanowić istotny czynnik socjalizujący, w szczególności w zmiennej i wielowymiarowej rzeczywistości.

[…]

Wnioski

Przytoczone wskazania, mogą być realizowane w każdej szkole, na każdym poziomie i z każdą grupą uczniów. Ich poziom zaawansowania zależy od nauczyciela, warunków środowiska szkolnego i jego otoczenia oraz w istocie od uczniów, ich zdolności, potencjału, motywacji i wieku. Niezależnie jednak od doboru metod czy form nauczania celem Edukacji dla wszystkich powinno być stwarzanie optymalnych warunków do wspierania uczniów w organizowaniu i realizowaniu własnego uczenia się, poprzez przyjmowanie coraz większej odpowiedzialności za własną naukę. Promowanie autonomii przygotowuje absolwenta do przyjęcia otwartej, aktywnej postawy w zetknięciu z konkretnym wyzwaniem życiowym. Nie bez znaczenia dla omawianego tematu jest fakt, iż istnieje możliwość tworzenia się u uczniów negatywnych autoschematów przenoszonych na inne obszary funkcjonowania (Sędek, 2005). Innymi słowy, uczeń pozbawiony autonomicznego myślenia czy umiejętności samodzielnego działania na konkretnym przedmiocie szkolnym (np. matematyce) może przejawiać podobny brak kompetencji w sytuacjach życia codziennego, np. podczas zakupów. Stąd dość oczywisty wniosek o szczególnej roli sposobu nauczania dla funkcjonowania społecznego uczniów. Kluczową strategią pracy w Edukacji dla wszystkich powinno być zatem działanie, które zróżnicuje każdy wymiar procesu nauczania-uczenia się, szczególnie cele i związane z nimi wymagania, ale także zakres treści, stopień trudności zadań, czas na ich wykonanie oraz sposoby nabywania tej samej wiedzy (Konarzewski, 2011). Nauczy[1]ciele zaś, oddziałując swoją postawą: zaangażowania, tolerancji, odwagi i pewności siebie, wspierają spontanicznie nie tylko zachowania uczniów, ale i uczą ich zaufania do swoich możliwości. Kluczem jest podejście niedyrektywne, uwzględniające pełną podmiotowość uczestników procesu dydaktycznego. To niełatwe wyzwanie nie tylko dla nauczycieli, ale i systemu edukacyjnego. […]

Źródło:  www,ibe.edu.pl/images/EDUKACJA/NUMERY/2021-01/PDF/2_Rola.pdf