Dzisiaj postanowiliśmy przybliżyć i udostępnić naszym Czytelniczkom i Czytelnikom  obszerne opracowanie, które powstało z inicjatywy Fundacji „Dajemy Dzieciom Siłę” w 2022 roku, a które powinno wzbogacić naszą wiedzę o skali i formach przemoce wobec dzieci.

Dla „posmakowania” tego materiału poniżej zamieszczamy dwa wybrane jego fragmenty, a na końcu – link do całego Raportu:

[…]

Krzywdzenie dziecka przez najbliższe osoby, rodziców lub opiekunów jest jednym z największych zagrożeń dla jego rozwoju i bezpieczeństwa. Krzywdzenie dziecka (child maltreatment) może mieć formę zarówno przemocy (abuse), jak i zaniedbania (neglect; World Health Organization [WHO], 2018). Przemoc może natomiast przyjmować formę fizyczną, seksualną lub emocjonalną. W przypadku zaniedbania również można je podzielić na fizyczne (brak odpowiedniej opieki czy zapewnienia fizycznych warunków rozwoju), emocjonalne (brak odpowiedniej więzi, opieki emocjonalnej), ale także medyczne (brak opieki podczas choroby, zapewnienia szczepień itd.) lub prawne (brak rejestracji dziecka w systemie społecznym), a nawet edukacyjne (brak zapewnienia dziecku możliwości uczenia się). Podsumowując, przemoc wiąże się ze szkodliwym działaniem, zaś zaniedbanie – z zaniechaniem.

Krzywdzenie dzieci powoduje wymierne negatywne konsekwencje na poziomach indywidualnym i społecznym. Wiele z nich dotyczy zdrowia, zarówno jeszcze w dzieciństwie i młodości, jak i późniejszym życiu (WHO, 2006).

Wszystkie dzieci mają prawo do życia bez przemocy. Nie tylko z powodu jej negatywnych konsekwencji dla ich rozwoju i bezpieczeństwa, ale przede wszystkim dlatego, że dzieci powinny być chronione przed przemocą tak samo jak inni obywatele. Wagę ochrony dzieci przed krzywdzeniem pokazuje regulowanie tego obszaru zarówno przez międzynarodowe konwencje – przede wszystkim Konwencję o prawach dziecka, jak i polskie przepisy – głównie ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

W tym rozdziale zostaną przedstawione dane dotyczące przemocy fizycznej i emocjonalnej oraz zaniedbania, natomiast przemoc seksualna, czyli wykorzystywanie seksualne dzieci, jest omówione w rozdziale Wykorzystywanie seksualne dzieci.

Definicje

Organizacja Zdrowia definiuje przemoc fizyczną wobec dziecka jako działanie, w wyniku, którego dziecko doznaje faktycznej fizycznej krzywdy lub jest nią potencjalnie zagrożone. Krzywda ta następuje w wyniku interakcji, nad którą kontrolę sprawuje rodzic lub inna osoba odpowiedzialna za dziecko, której dziecko ufa lub która ma nad nim władzę. Przemoc fizyczna wobec dziecka może być czynnością zarówno powtarzalną, jak i jednorazową (WHO, 1999).

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), definiując przemoc fizyczną wobec dziecka, wskazuje na celowe użycie siły fizycznej, którego efektem jest lub z dużym prawdopodobieństwem może być szkoda dla zdrowia, życia, rozwoju i godności dziecka. Do przemocy ONZ zalicza bicie, kopanie, szarpanie, gryzienie, parzenie, duszenie i trucie ze strony członków swoich rodzin (Pinheiro, 2006). Przemoc fizyczna wobec dzieci ze strony rodziców lub opiekunów często ma formę kar cielesnych (WHO, 2006).

Komitet Praw Dziecka definiuje karę cielesną lub fizyczną jako każdą karę z zastosowaniem siły fizycznej, której celem jest spowodowanie bólu lub dyskomfortu w jakimkolwiek – choćby najmniejszym – stopniu. Większość z nich obejmuje bicie dzieci (wymierzenie im „lania”, „klapsa”, „policzka”) dłonią lub narzędziem – batem/biczem/pejczem, kijem, pasem, butem, łyżką drewnianą itd. Ponadto kary mogą polegać na np. kopaniu dziecka, potrząsaniu nim lub rzucaniu dzieckiem, drapaniu, szczypaniu, gryzieniu, ciągnięciu za włosy/uszy, zmuszaniu do przebywania w niewygodnej pozycji, przypalaniu, poparzeniu lub zmuszaniu do zjedzenia/połknięcia czegoś (Komitet Praw Dziecka, 2006). Zdaniem Komitetu każda kara cielesna jest poniżająca. Kary takie były dość powszechnie stosowane w wielu społeczeństwach w przeszłości, jednak w coraz większej liczbie krajów, w tym w Polsce od 2010 r., ich stosowanie jest niezgodne z prawem (Global Partnership to End Violence Against Children, 2016).

Przemoc psychiczną, nazywaną również przemocą emocjonalną, wobec dziecka jest trudniej zdefiniować niż przemoc fizyczną, ponieważ nie ma tak jednoznacznego momentu przekroczenia granicy dziecka jak w przypadku np. uderzenia. Przemoc psychiczna to „swego rodzaju kontinuum: niektóre czyny lub zachowania uznawane za stosunkowo łagodne zdarzają się sporadycznie, inne bywają ciężkie i wyjątkowo destrukcyjne” (Iwaniec, 2012, s. 31). Na definicję przemocy emocjonalnej dodatkowo duży wpływ ma kontekst kulturowy oraz społeczne normy odnoszące się do wychowania i roli opiekuna. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych definicji przemocy psychicznej jest ta zaproponowana przez WHO, która za taką przemoc uznaje brak środowiska wspierającego dziecko, w tym dostępności osoby dla dziecka znaczącej, co uniemożliwia mu rozwój kompetencji emocjonalnych i społecznych adekwatnych do jego osobistych możliwości i kontekstu społecznego.

Niekorzystne działania wobec dziecka powodują lub z dużym prawdopodobieństwem mogą spowodować negatywne konsekwencje zdrowotne, psychiczne, moralne lub społeczne dla jego rozwoju. Do przemocy emocjonalnej dochodzi w relacji dziecka z rodzicem lub inną osobą, z którą dziecko pozostaje w relacji opartej na zaufaniu, władzy lub odpowiedzialności. Działania uznawane za krzywdzące obejmują ograniczanie swobodnego poruszania się, upokarzanie, oczernianie, straszenie, dyskryminowanie, wyśmiewanie i wszelkie inne niefizyczne formy wrogiego lub odrzucającego traktowania (WHO, 1999).

Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (znowelizowaną w 2010 r.) przez przemoc w rodzinie należy rozumieć „jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste” członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność (w tym wolność seksualną), powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Od 1 sierpnia 2010 r. obowiązuje nowelizacja ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9 poz. 59 ze zm.), która w art. 96 zakazuje stosowania kar cielesnych osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad dzieckiem.

Według WHO zaniedbanie obejmuje zarówno pojedyncze sytuacje, jak i schemat, w którym rodzic lub inny członek rodziny nie zapewnienia odpowiednich warunków rozwoju i dobrego samopoczucia dziecka – tam, gdzie rodzic jest w stanie to zrobić. Może to dotyczyć takich obszarów jak zdrowie, edukacja, rozwój emocjonalny, odżywianie, schronienie i bezpieczne warunki życia. Rodzice dzieci zaniedbanych niekoniecznie są biedni. Mogą być równie dobrze sytuowani finansowo (WHO, 2006).

Skala i dynamika problemu przemocy (przemoc fizyczna, emocjonalna, bycie
świadkiem przemocy)

skali problemu przemocy wobec dzieci w Polsce można się dowiedzieć z dwóch podstawowych źródeł – statystyk urzędowych i badań społecznych. Różnego rodzaju statystyki na temat przemocy wobec dzieci są zbierane przez policję, sądy, ale także zespoły interdyscyplinarne ds. przemocy w rodzinie czy centra pomocy i interwencji kryzysowej. Warto zaznaczyć, że statystyki policyjne i sądowe przedstawiają jedynie wycinek rzeczywistości – zawierają zazwyczaj informacje o popełnionych przestępstwach, więc nie uwzględniają niektórych form przemocy, które nie są spenalizowane, a dodatkowo obejmują jedynie przypadki, które zostały zgłoszone organom ścigania i wymiarowi sprawiedliwości. Jest to szczególnie istotny czynnik w przypadku przemocy wobec dzieci ze strony rodziców lub opiekunów – dzieci mają bowiem ograniczoną możliwość zgłaszania takich sytuacji. Statystyki urzędowe są natomiast często dobrym wskaźnikiem trendów.

Badania społeczne pokazują dużo szerzej definiowaną przemoc, w tym te zachowania, które nie zostały ujęte w kodeksach. Ukazują także większą skalę przemocy – mogą w nich zostać ujęte nie tylko doświadczenia niezgłoszone organom ścigania, lecz także te, o których dziecko jeszcze nikomu nie powiedziało

[…]

Dane z badań społecznych

Dużo większą skalę problemu przemocy wobec dzieci niż tę wyłaniającą się ze statystyk urzędowych pokazują badania przeprowadzane wśród zarówno dzieci (badające ich własne doświadczenia), jak i dorosłych (badania retrospektywne dotyczące własnych doświadczeń dorosłych z dzieciństwa lub badania związane ze stosowaniem przemocy przez rodziców wobec swoich dzieci).

Wśród badań dotyczących doświadczenia przemocy przez dzieci w Polsce o skali problemu możemy dowiedzieć się przede wszystkim z dwóch badań przeprowadzonych w latach 2017 i 2018 przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę (FDDS).

Pierwsze z nich było retrospektywne – przeprowadzono je na próbie studentów z pięciu uczelni z różnych części Polski. W badaniu wykorzystano kwestionariusz Adverse Childhood Experience (ACE), czyli dotyczący negatywnych doświadczeń z dzieciństwie. Metodologia tego badania skupiała się na analizie związku między ACE (w tym przemocy) a konsekwencjami zdrowotnym, dlatego też często tego typu badanie realizuje się na próbach osób dorosłych, pytając je o doświadczenia z dzieciństwa, żeby była możliwość  zaobserwowania konsekwencji zdrowotnych, które często właśnie występują dopiero w życiu dorosłym.

Drugie badanie przeprowadzono w 2018 r. już na próbie dzieci i nastolatków w wieku 11–17 lat. Jest to więc badanie najbardziej aktualne – przedstawia sytuację z 2018 r., a nie z co najmniej kilku lat wcześniej, jak w przypadku badania retrospektywnego. Metodologia tego badania opierała się na Juvenile Victimization Questionnaire (JVQ), czyli kwestionariuszu wiktymizacji małoletnich. Jest on nakierowany głównie na zbadanie skali zjawiska różnych form przemocy i krzywdzenia dzieci.

Wyniki obu badań dotyczące przemocy fizycznej i psychicznej oraz zaniedbania ze strony bliskich dorosłych, a także bycia świadkiem przemocy w domu zostały przedstawione w tabeli 4. Jak łatwo zauważyć, występują spore różnice między badaniami, np. w badaniu studentów z 2017 r. ustalono, że 46% doświadczyło przemocy fizycznej, zaś w badaniu dzieci z 2018 r. – 22%. Te różnice wynikają przede wszystkim z innej metodologii – inny kwestionariusz, inne pytania, inna liczba pytań (w badaniu studentów pytań było dużo więcej, więc więcej sytuacji mogło się zakwalifikować), inna populacja badanych. To nie znaczy, że nie wiemy, jaka jest naprawdę skala przemocy, a jedynie pokazuje, jak ważne jest dokładne ustalenie, o co pytamy. Każde z tych badań odpowiada na trochę inne pytanie.

Przykładowo, według danych z Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci przeprowadzonej w 2018 r. 41% dzieci w wieku 11–17 lat doświadczyło kiedykolwiek przemocy ze strony znajomego dorosłego, a 27% – w ciągu roku poprzedzającego badanie. Przemocy ze strony bliskich dorosłych doświadczył co trzeci badany (33%), a przemocy psychicznej – co piąty (20%). Przemoc fizyczną ze strony bliskiego dorosłego w 2018 r. badano za pomocą dwóch pytań – o uderzenie, kopnięcie lub inną formę przemocy fizycznej i o dostawanie klapsów. Za przemoc fizyczną uznano doświadczenie kiedykolwiek uderzenia, kopnięcia (podobnie jak w innych pytaniach) lub dostawanie klapsów co najmniej kilka razy
w roku (wyłączono z analiz osoby, które dostawały klapsa raz w roku lub rzadziej). Stąd jedna piąta badanych uczniów (19%) została uderzona przez osobę dorosłą, w przypadku 10% respondentów zdarzyło się to w ciągu roku poprzedzającego badanie. Niemal połowa badanych (48%) dostała kiedykolwiek klapsa, chociaż w ciągu ostatniego roku już jedynie 4%. Biorąc pod uwagę częstość dostawania klapsów, 24% badanych dostaje je regularne, czyli co najmniej kilka razy w roku. Dokładnie tyle samo dzieci (24%) dostaje je raz w roku lub rzadziej (Włodarczyk i in., 2018).

Z kolei na podstawie badania studentów przeprowadzonego w 2017 r. można stwierdzić, że blisko połowa respondentów (45,93%) doświadczyła w dzieciństwie przefizycznej ze strony rodziców lub opiekunów. Spośród badanych 16,68% było popychanych, szarpanych, bitych otwartą dłonią lub obrzucanych przedmiotami przez rodziców/opiekunów. Niewielki odsetek respondentów (5,11%) był bity tak mocno, że miał ślady lub obrażenia. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form krzywdzenia, jakich doświadczyli respondenci, było karanie fizyczne w postaci klapsów – 41,26% badanych przyznało, że dostawali klapsy co najmniej kilka razy w roku (Makaruk i in., 2018).

[…]

Dużą wartością w przypadku badań społecznych jest możliwość powtórzenia takiego samego badania (przy zachowaniu tej samej metodologii). Dzięki temu można zaobserwować trendy czy zmianę społeczną, choć oczywiście zachodzi ona raczej powoli. Badanie przeprowadzone w 2018 r. przez FDDS jest drugą edycją tego badania (pierwszą przeprowadzono w 2012 r.). Dzięki temu możemy porównać wyniki z obu edycji badania (wyk. 3).

 Wyniki badań w obszarze doświadczenia przemocy fizycznej i psychicznej 2018 r. nie różnią się istotnie od tych uzyskanych w edycji przeprowadzonej w roku 2012. Wówczas 22% respondentów deklarowało doświadczenie przemocy psychicznej w ciągu całego życia, a 15% – w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie (Wójcik, 2013). W odróżnieniu od doświadczania przemocy fizycznej w przypadku przemocy psychicznej nie zmienił się trend, jeśli chodzi o płeć. W roku zarówno 2012, jak i 2018 dziewczyny częściej niż chłopcy deklarowały doświadczanie tej formy przemocy. W porównaniu z wynikami badań z 2012 r. nastąpił spadek odsetka nastolatków deklarujących, że doświadczyli kiedykolwiek wiktymizacji pośredniej – w 2012 r. było ich 18% w porównaniu z 13% w roku 2018. Jeśli chodzi o doświadczania wiktymizacji pośredniej w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie, to również odnotowano niewielki spadek (Szredzińska i Włodarczyk, 2019).

W przypadku zaniedbania odnotowano nieznaczny wzrost odsetka nastolatków, którzy byli pozbawienie opieki podczas choroby. W 2012 r. takie doświadczenia deklarowało 3% respondentów. Nieznacznie zmalał natomiast odsetek dzieci, które twierdziły, że zdarzyło się, iż nie miały czystych ubrań – w 2012 r. takich dzieci było 3%. Ogółem jednak odsetek osób, które miały którekolwiek z tych doświadczeń, nie uległ zmianie (Szredzińska i Włodarczyk, 2019; wyk. 4). […]

Cały tekst Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce „Dzieci się liczą 2022”  –  plik PDF 

–  TUTAJ